معرفی مستند The Long Road to War | بازخوانی ریشه‌های جنگ جهانی اول

مستند بلند راه طولانی تا جنگ ساختهٔ میلوش شکندریچ در سال ۲۰۱۸ منتشر شد و با نگاهی موشکافانه به زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی منتهی به آغاز جنگ جهانی اول، توانست توجه منتقدان و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر را جلب کند. این اثر نه‌تنها به واقعهٔ ترور ولیعهد اتریش در سارایوو می‌پردازد، بلکه با رجوع به دهه‌های پیش از آن، تلاش می‌کند تصویری کامل‌تر از دلایل واقعی این جنگ جهانی ارائه دهد.

بی‌تردید، نقش میلوش شکندریچ در شکل‌گیری مستند The Long Road to War فراتر از یک کارگردان صرف است؛ او با در دست گرفتن هم‌زمان وظایف نویسندگی و تهیه‌کنندگی، توانسته است چشم‌اندازی منسجم، چندلایه و عمیق از یکی از پیچیده‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر اروپا ارائه دهد. بهره‌گیری از آرشیوهای تصویری نادر، مصاحبه با مورخان برجسته‌ای چون کریستوفر کلارک و تحلیل دقیق اسناد دیپلماتیک، نشان‌دهندهٔ تعهد شکندریچ به اصالت تاریخی و دقت پژوهشی است. او نه‌تنها به بازسازی وقایع پرداخته، بلکه تلاش کرده تا منطق درونی تصمیم‌گیری‌های سیاسی و نظامی آن دوران را برای مخاطب امروز قابل‌فهم سازد.

اظهار نظر شکندریچ دربارهٔ انگیزهٔ ساخت این مستند، یعنی فقدان آثار مستقل و تحلیلی دربارهٔ ریشه‌های جنگ جهانی اول، به‌خوبی نشان می‌دهد که او با دغدغه‌ای روشن و هدفی مشخص به سراغ این پروژه رفته است. در فضایی که اغلب تمرکز سینما بر خود جنگ و پیامدهای آن است، شکندریچ جسورانه به سراغ مقدمات و زمینه‌های شکل‌گیری بحران رفته؛ بحرانی که نه در یک لحظه، بلکه در طی سال‌ها رقابت، سوء‌تفاهم و بی‌اعتمادی میان قدرت‌های اروپایی شکل گرفت. این انتخاب، مستند را از آثار مشابه متمایز کرده و آن را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران، علاقه‌مندان تاریخ و مخاطبان جدی سینمای مستند تبدیل کرده است.

داستان مستند The Long Road to War از اواخر قرن نوزدهم آغاز می‌شود؛ زمانی که اروپا پس از جنگ‌های دههٔ ۱۸۷۰ وارد دوره‌ای از صلح شکننده شد. در این دوره، ژنرال‌های آلمانی از سال ۱۸۷۵ به‌دنبال بهانه‌ای برای آغاز جنگی جدید بودند. بحران‌های سیاسی در مراکش، بالکان و رقابت‌های تسلیحاتی میان قدرت‌های بزرگ، همگی نشانه‌هایی از نزدیک شدن به یک درگیری فراگیر بودند.

یکی از نقاط عطف تاریخی که در این مستند به آن پرداخته می‌شود، جلسهٔ معروف «شورای جنگ» آلمان در دسامبر ۱۹۱۲ است. در این جلسه، فرماندهان ارتش و نیروی دریایی آلمان تصمیم گرفتند جنگ را تا تابستان ۱۹۱۴ به تعویق بیندازند تا آمادگی نظامی کامل حاصل شود. این تصمیم، به‌نوعی مهر تأییدی بر برنامه‌ریزی آگاهانه برای آغاز جنگ بود.

مستند راه طولانی تا جنگ با بهره‌گیری از حضور فعال و تحلیلی مورخان برجسته‌ای چون جان رول، هیو استراچن و آلن اسکد موفق شده است تصویری چندصدایی و چندلایه از علل و زمینه‌های شکل‌گیری جنگ جهانی اول ارائه دهد. هر یک از این تاریخ‌نگاران، با تخصص و زاویهٔ دید خاص خود، به بررسی ابعاد متفاوتی از بحران‌های پیشا‌جنگ پرداخته‌اند؛ از رقابت‌های امپراتوری‌ها و ساختارهای دیپلماتیک گرفته تا نقش نخبگان نظامی و فضای عمومی. این تنوع دیدگاه‌ها، نه‌تنها از سطح‌گرایی تاریخی جلوگیری کرده، بلکه به مخاطب امکان می‌دهد تا با پیچیدگی‌های واقعی تصمیم‌گیری‌های آن دوران آشنا شود.

جان رول با تمرکز بر تاریخ دیپلماسی اروپای غربی، به بررسی روابط میان فرانسه، آلمان و بریتانیا پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه سوء‌تفاهم‌ها و رقابت‌های پنهان، به‌تدریج فضای بی‌اعتمادی را شکل دادند. هیو استراچن، که از معتبرترین پژوهشگران حوزهٔ تاریخ نظامی است، نقش ارتش‌ها، برنامه‌ریزی‌های جنگی و فشارهای ساختاری بر سیاست‌مداران را برجسته می‌کند. در مقابل، آلن اسکد با نگاهی انتقادی به امپراتوری اتریش‌ـ‌مجارستان، ضعف‌های ساختاری و بحران‌های داخلی آن را به‌عنوان یکی از محرک‌های اصلی درگیری‌ها معرفی می‌کند. این برخورد میان روایت‌های دیپلماتیک، نظامی و ساختاری، مستند را به بستری تحلیلی تبدیل کرده که فراتر از روایت‌های خطی و تک‌علتی عمل می‌کند.

در بخش‌هایی از فیلم، به نقش ملی‌گرایی افراطی، رقابت‌های استعماری و بحران‌های دیپلماتیک پرداخته می‌شود. برخلاف روایت‌های ساده‌انگارانه که ترورِ فرانتس فردیناند را علت اصلی جنگ می‌دانند، این مستند نشان می‌دهد که آن واقعه فقط جرقه‌ای در انبار باروتی بود که سال‌ها پیش آماده شده بود. در این چارچوب، ترور فرانتس فردیناند در سارایوو نه علت اصلی، بلکه صرفاً بهانه‌ای بود که سال‌ها پیش با سیاست‌های تهاجمی، رقابت‌های امپراتوری، و بی‌اعتمادی دیپلماتیک تراشیده شده بود. مستند با رد روایت‌های تقلیل‌گرایانه، تلاش می‌کند تا مخاطب را با پیچیدگی‌های واقعی تاریخ مواجه کند؛ تاریخی که در آن، تصمیمات کوچک و بحران‌های محلی می‌توانند به فاجعه‌ای جهانی منجر شوند.

از نظر ساختاری، مستند با تدوین دقیق، موسیقی متن تأثیرگذار نمانیا موسوروویچ و استفادهٔ هوشمندانه از تصاویر آرشیوی، توانسته فضایی مستندگونه و در عین حال سینمایی خلق کند. این ویژگی‌ها باعث شده تا اثر برای مخاطبان تخصصی و برای علاقه‌مندان عمومی تاریخ جذاب باشد. شرکت تولیدکنندهٔ این مستند، Paradox Film، با تمرکز بر تولید آثار تاریخی و تحلیلی، در این پروژه توانسته استانداردهای بالای تولید را رعایت کند.

یکی از ویژگی‌های برجستهٔ این مستند تمرکز بر نقش رسانه‌ها و فضای عمومی در شکل‌گیری گفتمان جنگ‌طلبانه در اروپا است. سازنده نشان می‌دهد که چگونه روزنامه‌ها، نویسندگان و روشنفکران آن دوره، با دامن زدن به احساسات ملی‌گرایانه و دشمن‌سازی از قدرت‌های رقیب، زمینهٔ روانی و اجتماعی جنگ را فراهم کردند. این تحلیل، به‌ویژه در مورد فضای آلمان و فرانسه، بسیار دقیق و مستند ارائه شده است.

در بخش‌هایی از مستند، به نقش ساختارهای امپراتوری و ضعف دیپلماسی در جلوگیری از بحران‌ها پرداخته می‌شود. به‌عنوان نمونه، ناکارآمدی امپراتوری اتریش‌ـ‌مجارستان در مدیریت بحران‌های داخلی و منطقه‌ای، یکی از عوامل تسریع‌کنندهٔ درگیری‌ها معرفی شده است. همچنین، رقابت‌های پنهان میان ویلهلم دوم و دیگر رهبران اروپایی، به‌عنوان محرک‌های شخصی در تصمیم‌گیری‌های کلان سیاسی بررسی می‌شود.

از منظر زیبایی‌شناسی، مستند راه طولانی تا جنگ با بهره‌گیری از رنگ‌بندی سرد، تدوین منظم و استفادهٔ هوشمندانه از نقشه‌ها و گراف‌های تاریخی، توانسته فضایی متناسب با موضوع ایجاد کند. این طراحی بصری، به انتقال حس اضطراب و تنش پیش از جنگ کمک کرده و مخاطب را در فضای آن دوران قرار می‌دهد.

این مستند با بررسی دقیق روندهای سیاسی، اجتماعی و نظامی منتهی به جنگ جهانی اول، مخاطب را به تأمل دربارهٔ مسئولیت فردی و جمعی در برابر تاریخ دعوت می‌کند. مستندی تاریخی است و البته دعوتی به بازنگری در روایت‌های رسمی و سطحی از آغاز جنگ جهانی اول. این اثر، با نگاهی چندوجهی و تحلیلی، مخاطب را به تأمل دربارهٔ نقش قدرت‌ها، مردم و ساختارهای سیاسی در شکل‌گیری فجایع تاریخی دعوت می‌کند.

تدوین مستند با ریتمی حساب‌شده و منسجم انجام شده است؛ به‌طوری‌که روایت تاریخی پیچیده‌ای مانند مقدمات جنگ جهانی اول، بدون سردرگمی یا افت ریتم به مخاطب منتقل می‌شود. استفاده از برش‌های موازی میان اسناد تاریخی، مصاحبه‌ها و بازسازی‌های تصویری، به ایجاد تنش و تعلیق در روایت کمک کرده و حس نزدیکی به وقایع را تقویت می‌کند.

موسیقی متن با تم‌هایی سنگین و گاه ملتهب، فضای اضطراب‌آلود پیش از جنگ را به‌خوبی بازتاب می‌دهد. صداگذاری نیز با دقتی بالا انجام شده؛ از صدای ماشین‌های تایپ و قطارهای بخار گرفته تا زمزمه‌های جلسات دیپلماتیک، همه در خدمت ایجاد حس تاریخی و مستند بودن اثر هستند. این عناصر صوتی، به‌ویژه در صحنه‌های بازسازی‌شده، نقش مهمی در القای فضای آن دوران دارند.

بخش‌هایی از مستند با بازسازی‌های سینمایی همراه است که با نورپردازی ملایم و قاب‌بندی کلاسیک، حال‌وهوای قرن نوزدهم را تداعی می‌کند. استفاده از لنزهای واید در صحنه‌های دیپلماتیک، حس فاصله و بیگانگی میان قدرت‌ها را القاء می‌کند. همچنین، تصاویر آرشیوی با کیفیت بالا و رنگ‌گذاری مجدد، به‌گونه‌ای در تدوین گنجانده شده‌اند که پیوستگی تصویری حفظ شود.

یکی از نقاط قوت مستند، بهره‌گیری از نقشه‌های متحرک، نمودارهای تعاملی و گراف‌های تاریخی است که روندهای سیاسی و نظامی را به‌صورت بصری و قابل‌فهم نمایش می‌دهند. این گرافیک‌ها نه‌تنها به فهم بهتر داده‌ها کمک می‌کنند، بلکه به مستند جلوه‌ای مدرن و تحلیلی می‌بخشند که آن را از آثار مشابه متمایز می‌سازد.

نریشن مستند با لحنی جدی، متفکرانه و گاه هشداردهنده اجرا شده است. متن روایت، با بهره‌گیری از واژگان دقیق و جمله‌بندی‌های متوازن، علاوه‌ بر انتقال اطلاعات تاریخی، مخاطب را به تأمل دربارهٔ پیامدهای تصمیمات سیاسی و نظامی دعوت می‌کند. انتخاب واژگان، به‌ویژه در توصیف بحران‌ها و لحظات بحرانی، نشان از دقت نویسندگان در ایجاد بار معنایی دارد.

کارگردان مستند راه طولانی تا جنگ میلوش شکندریچ است؛ فیلم‌ساز و مستندساز اهل صربستان که در سال‌های اخیر با آثار تاریخی و سیاسی‌اش در سطح بین‌المللی شناخته شده است. شکندریچ با بهره‌گیری از پس‌زمینهٔ آکادمیک در علوم سیاسی و تاریخ، توانسته مستندی بسازد که هم از نظر محتوایی غنی‌ است و هم از نظر سینمایی چشم‌نواز. او در این اثر، با نگاهی تحلیلی و چندلایه، به بررسی پیچیدگی‌های دیپلماسی اروپای پیش از جنگ جهانی اول پرداخته و از روایت‌های تک‌بعدی فاصله گرفته است.

سبک کارگردانی شکندریچ در این اثر تلفیقی از مستند‌نگاری کلاسیک و روایت‌گری مدرن است. او با استفاده از بازسازی‌های تاریخی، گرافیک‌های تحلیلی، و تدوین منظم، موفق شده است فضایی خلق کند که هم برای مخاطب عام قابل‌فهم باشد و هم برای مخاطب تخصصی جذاب. حضور او در پشت دوربین، با انتخاب دقیق منابع، مصاحبه‌ها و ساختار روایی، نشان‌دهندهٔ تسلطش بر موضوع و تعهدش به دقت تاریخی است. این مستند نمونه‌ای موفق از همکاری میان پژوهش تاریخی و زبان سینما است.

در پایان اثر او را می‌توان در دو سطح بررسی و خلاصه کرد: نخست، در سطح عمومی، مستند توانسته‌ تاریخ را از قالب خشک و دانشگاهی خارج کرده و آن را به تجربه‌ای بصری و احساسی تبدیل کند. دوم، در سطح تخصصی، پژوهشگران و منتقدان تاریخ معاصر اروپا، ساختهٔ او را به‌عنوان منابع تحلیلی معتبر می‌شناسند که با دقت و بی‌طرفی، لایه‌های پنهان تصمیم‌گیری‌های سیاسی را آشکار می‌سازد. شکندریچ با ترکیب روایت‌گری سینمایی و دقت مستندنگاری، جایگاه منحصربه‌فردی در میان مستندسازان تاریخ‌محور یافته است.