سانس آخر هفته ۱۷ | رادیکالیسم سیاسی

هر سه اثری که در این شماره از سری مقاله‌های «سانس آخر هفته» به سراغ‌شان می‌رویم واکنش‌هایی رادیکال به وضع موجود را ثبت کرده‌اند؛ کاوش انگیزه‌ها، پرداختن به قربانی‌ها و بررسی میراث کسانی که در مسیر ایده‌آل‌های سیاسی یا در مقابله با تحمیل نظام اقتصادی، خارج از چارچوب‌های قانونی عمل می‌کنند. درامی خانوادگی و آرام، کمدی‌ سیاهی درباره‌ی خشونت سیستماتیک و مستندی پرتنش درباره‌ی فعالیت اعتراضی سیاسی، هر سه تصویری مشترک را ترسیم می‌کنند؛ زندگی آدم‌هایی که از مسیر رسمی جامعه بیرون زده‌اند و باید راهبردی برای زیستن در سایه بیابند. این سه اثر نه‌تنها از تبعات مقاومت حرف می‌زنند، بلکه ایدئولوژی، بقا و اخلاق را در نبرد می‌بینند. به‌ترتیب درباره‌ی این سه اثر صحبت خواهم کرد؛ فیلم‌های ازنفس‌افتاده (Running on Empty) به‌کارگردانی سیدنی لومت و تبر (The Ax) به‌کارگردانی کنستانتین کوستاگاوراس و همچنین، مستند ودر آندرگراند (The Weather Underground) به‌کارگردانی سم گرین و بیل سیگل.

• کارگردان: سیدنی لومت
• بازیگران: ریور فینیکس، کریستین لاتی، جاد هرش
• سال اکران: ۱۹۸۸

خلاصه‌ی داستان: زن و مردی که سال‌ها پیش در جریان یک اقدام سیاسی خشونت‌بار تحت تعقیب قرار گرفته‌اند، مجبورند دائما هویتشان را تغییر دهند و فرزندان‌شان را در زندگی‌ای بی‌ثبات بزرگ کنند. اکنون پسر نوجوان خانواده به نقطه‌ای رسیده که می‌خواهد مسیر مستقل خودش را انتخاب کند.

ازنفس‌افتاده یکی از مهجورترین آثار سیدنی لومت است که با حساسیت فراوان، هزینه‌ی فعالیت سیاسی رادیکال را به تصویر می‌کشد. این فیلم درباره‌ی خانواده‌ای است به سرپرستی زن و مردی که در دهه‌ی ۱۹۷۰ آزمایشگاه تولید ناپالم را در اعتراض به جنگ ویتنام بمب‌گذاری کردند و از آن زمان با هویت‌های جعلی در حال فرارند. فیلمنامه‌ی نائومی فونر و کارگردانی لومت رویکردی بسیار طبیعی دارند به قصه؛ همان‌طور که در زندگی شخصیت‌ها از شورِ انقلابی گذشته‌شان خبری نیست، روایت و بیان سینمایی فیلم هم خوددار و متین است.

این اثر انسانی را به تصویر می‌کشد که با وجود ایمان به اقدامات گذشته‌اش، با پیامدهای آن دست‌وپنجه نرم می‌کند. فرزندان‌ خانواده در انزوا بزرگ شده‌اند و استعدادشان به هدر می‌رود. ریور فینیکس در نقش دنی، پسر نوجوان خانواده، هم‌دلی‌برانگیز است؛ جوانی که هویت واقعی ندارد، نمی‌تواند بی‌پروا عشق بورزد و باید میان خانواده و آینده‌ی خودش انتخاب کند. لومت با دقت، کشمکش میان وفاداری و استقلال را به تصویر می‌کشد. Running on Empty برخلاف بسیاری از فیلم‌های سیاسی، نه تجلیل رادیکالیسم است و نه محکومیت مطلق آن؛ بلکه مواجهه‌ای است صادقانه با آرمان‌خواهی و مسئولیت‌پذیری.

• کارگردان: کنستانتین کوستاگاوراس
• بازیگران: خوزه گارسیا، کرین ویار
• سال اکران: ۲۰۰۵

خلاصه‌ی داستان: مردی که پس از تعدیل نیرو بیکار شده برای به‌دست‌آوردن شغل، رقبای احتمالی‌اش را شناسایی می‌کند و به تدریج در مسیری تاریک و خشونت‌بار فرو می‌رود.

تبر اثری تاریک و بی‌رحمانه از کنستانتین کوستاگاوراس است که با کمدی سیاه، نقدی تند بر نظام سرمایه‌داری نئولیبرال ارائه می‌دهد. این فیلم اقتباسی از رمان دونالد وستلیک است که کوستاگاوراس آن را به فرانسه منتقل کرده. داستان مدیر میانسالی که پس از اخراج، به‌تدریج از شهروندی معمولی به قاتل سریالی تبدیل می‌شود، استعاره‌ای تلخ از منطق خشن بازار کار است. فیلمبرداری اثر با استفاده از رنگ‌های سرد و ترکیب‌بندی‌های ساده، این فضای بوروکراتیک و بی‌روح را می‌سازد.

خوزه گارسیا در نقش برونو پرفورمنس فوق‌العاده‌ای ارائه می‌دهد؛ او موفق می‌شود شخصیتی را که هم ظاهری بسیار معمولی دارد و هم درونیاتی شدیدا غریب، باورپذیر کند. استحاله‌ی پروتاگونیست از کارمندی بی‌آزار به قاتلی سریالی، بیشتر از مسیری خطی و رو به جلو، بازگشتی درونی به نظر می‌رسد. در عین حال، بازی گارسیا ظرافت‌های کمیک چشم‌گیری هم دارد.

کوستاگاوراس موفق می‌شود تعادلی خلق کند میان تعلیق تریلر و طعنه‌های کمیک سیاه. صحنه‌های قتل بدون خشونت صریح و با سرمایی شدید نمایش داده می‌شوند که وجه طعنه‌آمیز فیلم را پررنگ می‌کند. ریتم کند اما پیوسته‌ی فیلم باعث می‌شود مخاطب هم‌زمان با برونو، وارد منطق به‌ظاهر عقلانی جنایت‌هاش شود و این کیفیتی است که فیلم را هولناک‌تر می‌کند. به جز The Ax، رمان وستلیک اقتباس سینمایی دیگری هم دارد؛ فیلم چاره‌ی دیگری نیست (No Other Choice) پارک چان ووک که از آثار شاخص امسال است و اخیرا برای تماشا در دسترس قرار گرفت.

• کارگردان: سم گرین و بیل سیگل
• سال اکران: ۲۰۰۲

خلاصه‌ی داستان: مستندی درباره‌ی سازمان رادیکال «ودر آندرگراند»؛ شاخه‌ای برآمده از جنبش ضدجنگ آمریکا که در انتهای دهه‌ی ۶۰ و ابتدای دهه‌ی ۷۰ میلادی دست به عملیات‌ انفجاری نمادین زدند و بسیاری از اعضاش سال‌ها در مخفی‌گاه زندگی کردند.

ودر آندرگراند مستندی جامع و بی‌طرفانه درباره‌ی یکی از بحث‌برانگیزترین گروه‌های رادیکال چپ آمریکاست. سَم گرین و بیل سیگل با ترکیب مصاحبه‌های جدید با اعضای سابق گروه و تصاویر آرشیوی، تصویری پیچیده از دوره‌ای پرآشوب در تاریخ آمریکا ارائه می‌دهند. این مستند نه تبلیغ خشونت سیاسی است و نه محکومیت ساده‌انگارانه‌ی آن؛ بلکه تلاش می‌کند بفهمد چرا گروهی از دانشجویان آرمان‌گرا تصمیم گرفتند به خشونت رو بیاورند.

مستند با مصاحبه‌های صریح با اعضای سابق گروه از جمله برناردین دورن، بیل آیرز، مارک راد و نایومی جیمیسون شروع می‌شود. این افراد که حالا میان‌سال یا مسن‌اند، با صداقت درباره‌ی انگیزه‌ها، اقدامات و پشیمانی‌هاشان صحبت می‌کنند. برخی همچنان معتقدند که حق داشتند و برخی دیگر پرسش‌هایی جدی درباره‌ی اثربخشی خشونت دارند. مستند همچنین با FBI، مورخان و منتقدان گروه نیز مصاحبه می‌کند تا دیدگاه‌های متنوعی ارائه دهد. The Weather Underground مستندی است که بدون ارائه‌ی پاسخ ساده، تماشاگر را با پرسش‌های اخلاقی عمیقی درباره‌ی مقاومت، خشونت و تغییر اجتماعی مواجه می‌سازد.