سانس آخر هفته ۳ | سه اثر تماشایی با موضوع بحران هویت
سه اثری که برای این شماره از سری مقاله‌های «سانس آخر هفته» برگزیده‌ام همگی یک تمِ مشترک دارند: بحران هویت. در اولی، با داستانی علمی-تخیلی و اضطراب‌آور مواجه‌ایم درباره‌ی مردی که در هویت فعلی زندگی‌اش، به بن‌بست رسیده است و برای فرار، به تغییر هویت پناه می‌برد. دومی نئونوآری جنجالی است درباره‌ی کشف هویت خویشتن در حاشیه‌‌ی شهر. نهایتا، سومی مستندی است سریالی که با فرم فیلم‌جستار، بحران هویت فردی و جمعی را در تاریخ معاصر بررسی می‌کند. هر سه اثر، با وجود تفاوت‌هاشان، پرسشی یکسان دارند: «انسان چگونه می‌تواند در برابر فشار جامعه و تاریخ، هویتی پایدار برای خود بسازد؟» به‌ترتیب، درباره‌ی این سه اثر صحبت کردم: بدل‌ها (Seconds) به‌کارگردانی جان فرانکنهایمر، گشت‌زنی (Cruising) به‌کارگردانی ویلیام فریدکین و نمی‌توانم تو را از سرم بیرون کنم (Can't Get You Out of My Head) به‌کارگردانی آدام کرتیس.
فیلم بدل‌ها
فیلم Seconds
- کارگردان: جان فرانکنهایمر
- بازیگران: راک هادسن، جان رندالف
- سال اکران: ۱۹۶۶
خلاصه‌ی داستان: مردی میانسال، با زندگی‌ای بی‌روح و نارضایتی عمیق، پیشنهادی مرموز دریافت می‌کند؛ فرصتی برای آغاز دوباره با چهره و هویتی جدید.
بدل‌ها فیلمی مثال‌زدنی از سینمای پارانوئید دهه‌ی ۶۰ آمریکا است که داستان آرتور همیلتون، مدیری میانسال و خسته از زندگی، را روایت می‌کند که توسط شرکتی مرموز، فرصتی می‌یابد برای شروعی دوباره. راک هادسن در یکی از بهترین اجراهای کارنامه‌اش، تصویری دلخراش از مردی ارائه می‌دهد که متوجه می‌شود فرار از خود غیرممکن است. فیلم با بهره‌گیری از عناصر ژانر علمی-تخیلی، روایتی از بیگانگی انسان معاصر و آرزوی فرار از مسئولیت‌ها ارائه می‌دهد.
فرانکنهایمر با ترکیب فضای آینده‌نگرانه‌ی دهه ۶۰ میلادی و نگرانی‌های اجتماعی بابت یکسان‌سازی و کنترل ذهن، اثری خلق کرده که پیش‌بینی‌هاش درباره جامعه‌ی مصرف‌گرا و صنعت زیبایی، امروز هم شگفت‌انگیز به‌نظر می‌رسند. فیلمبرداری جیمز وانگ هو با لنز فیش‌آی (Fisheye) و زوایای غیرطبیعی فضایی کلاستروفوبیک و وحشتناک خلق می‌کند. این تصاویر تحریف‌شده نه‌تنها بیان‌گر حالت روانی قهرمان‌اند، بلکه نمادی از تحریف واقعیت در جامعه‌ی مدرن به شمار می‌آیند.
بدل‌ها فیلمی است که در زمان اکران شکست تجاری خورد؛ اما امروز می‌توان آن را واجد خصلتی پیش‌بینانه به‌حساب آورد. فیلم Seconds آرزوهای دست‌نیافتنی جامعه‌ی مدرن را به‌خوبی می‌فهمد؛ جایی که تغییر هویت به کالایی برای فروش تبدیل شده است و آزادیِ انتخاب توهمی بیش نیست.
فیلم گشت‌زنی
فیلم Cruising
- کارگردان: ویلیام فریدکین
- بازیگران: آل پاچینو، پاول سُروینو، کارن آلن
- سال اکران: ۱۹۸۰
خلاصه‌ی داستان: پلیسی مخفی مأمور می‌شود تا در جامعه‌ی زیرزمینی نیویورک نفوذ و قاتلی زنجیره‌ای را شناسایی کند. اما این مأموریت مرزهای میان وظیفه، میل و هویت شخصی او را از بین می‌برد.
گشت‌زنی، اثر جنجالی ویلیام فریدکین، یکی از پیچیده‌ترین و بحث‌برانگیزترین فیلم‌های دهه‌ی هشتاد میلادی است که به‌بهانه‌ای جنایی، به قلب تاریک هویت و میل جنسی می‌زند. پلیسی مخفی، برای کشف قاتلی که مردانی با گرایش جنسی متفاوت را هدف قرار می‌دهد، وارد دنیای زیرزمینی نیویورک می‌شود؛ اما به‌تدریج مرز میان هویت ساختگی و هویت شخصی‌اش را نمی‌شود تشخیص داد.
آل پاچینو بعدتر از بازی در Cruising ابراز پشیمانی کرد؛ اما برخی معتقدند این بهترین نقش‌آفرینی کارنامه‌ی پربار او است! پرفورمنس ظریفی که تحول شخصیت را به‌تدریج ترسیم می‌کند؛ موازی با روایت که از یک تریلر جنایی، به درامی روانشناختی پوست می‌اندازد. ساختار روایی فیلم بیان‌گر حالت ذهنی شخصیت اصلی است که رفته‌رفته، کنترل خود را از دست می‌دهد.
رویکرد زیباشناختی فریدکین، با بافت بصری پرجزئیات و طراحی صدای ملموس، بازنمایی گیرایی از «خرده‌فرهنگ چرم» ساخت که در آن زمان برای بسیاری از مخاطبان شوکه‌کننده بود. استفاده‌ی فیلمساز از نورهای نئونی، سایه‌های غلیظ و موسیقی پانکِ آن دوران اتمسفری کابوس‌وار خلق می‌کند که واقعیت و توهم را غیرقابل‌تشخیص می‌سازد. این فیلمی است پیشرو و جسور که ۴۵ سال بعد، هنوز تجربه‌ی تماشای گزنده و چالش‌برانگیزی می‌سازد.
مینی‌سریال مستند نمی‌توانم تو را از سرم بیرون کنم
مینی‌سریال مستند Can't Get You Out of My Head
- کارگردان: آدام کرتیس
- سال پخش: ۲۰۲۱
خلاصه‌ی داستان: مجموعه‌ای مستند در ۶ قسمت که به بررسی تاریخ معاصر از خلال روایات سیاسی، فرهنگی و شخصی می‌پردازد. آدام کرتیس تلاش می‌کند نشان دهد چگونه نیروهای پنهان قدرت و ایدئولوژی، هویت فردی و جمعی ما را شکل داده‌اند.
نمی‌توانم تو را از سرم بیرون کنم، اثر آدام کرتیس، مستندساز پیشگام بریتانیایی، در ۶ قسمت و نزدیک به ۱۰ ساعت، تاریخچه‌ی فرهنگ، سیاست و اقتصاد نیم قرن اخیر را از زاویه‌ای منحصربه‌فرد بازخوانی می‌کند. کرتیس با همان سبک منحصربه‌فرد خود که ترکیبی از تصاویر آرشیوی، موسیقی الکترونیک و روایت شاعرانه است، نقشه‌ای مفصل ارائه می‌دهد از روایاتی که صاحبان قدرت برای کنترل جامعه می‌سازند.
این مستند با جهش‌های زمانی جسورانه، از چین مائوئیستی به وال استریت دهه‌ی نود، از انقلاب جنسی تا ظهور رسانه‌های اجتماعی، از جنبش‌های ضدنژادپرستی تا بحران‌های اقتصادی، پازلی پیچیده از تاریخ معاصر تشکیل می‌دهد که در مرکز آن، انسان مدرن و بحران هویت او قرار دارد. تکنیک مونتاژ کرتیس با ترکیب تصاویر به ظاهر نامرتبط (از فیلم‌های چینی دهه‌ی شصت تا موزیک ویدیوهای قرن بیست‌و‌یکمی)، روابط پنهان میان رویدادها را آشکار می‌کند.
آنچه Can't Get You Out of My Head را از مستندی معمولی فراتر می‌برد، رویکردی است که مرز میان واقعیت و نمایش، تاریخ و افسانه، مستند و شعر را درهم می‌شکند. کرتیس با صدای گیراش و ساندترکی شنیدنی، حال و هوایی خیال‌انگیز خلق می‌کند که مخاطب را به سفری درونی فرا می‌خواند. این اثر، بیش از آن که پاسخ ارائه دهد، سوال می‌پرسد: «چگونه است که در عصر اطلاعات نامحدود، بیش از هر زمان دیگری حس می‌کنیم منزوی و سردرگم‌ایم؟»